Dollardan niyə imtina edə bilmərik? - Araşdırma

Türk lirəsi xarici valyuta olan dollar qarşısında dəyər itirdikcə, qardaş ölkədə durum ciddiləşir. Türkiyə prezidentinin bu istiqamətdə çağırışı isə bir neçə gündür ki, lirənin durumuna cüzi də olsa müsbət təsir göstərir. Rəcəb Tayyib  Ərdoğanın xalqa müraciətindən sonra insanlar valyutadəyişmə məntəqələrinin qarşısında növbəyə dayanıblar. 

Onlar dövlət başçısının dediyi kimi, boxçalarında olan dollarları lirəyə çevirərək milli valyutanın dəyər itirməsinin qarşısını ala biləcəklərinə inanırlar. Həmçinin Türkiyənin dollardan imtina etməsi, ilkin olaraq Rusiya ilə alqı-satqının bu iki ölkənin valyutasına əsasən aparılması kimi fikirlər də ortaya atılıb. Bu, mümkündürmü və effekt verəcəkmi? Türkiyə dollardan imtina edib xilas olacaqmı? Həmçinin Azərbaycan da bu üsuldan istifadə edə bilərmi? Ekspertlər musavat.com-a məsələ ilə bağlı fikirlərini bölüşüblər.

Ekspert Natiq Cəfərli saytımıza deyib ki, lirənin cüzi də olsa, möhkəmlənmə cəhdləri Ərdoğanın çağırışı ilə bağlı deyil: "Birjalarda dəyişən məzənnə bununla bağlı deyil. Dünyada dolların avroya qarşı bir az dəyər itirməsindən sonra belə bir şərait yaranıb. Ərdoğanın çağırışı təəssüf ki, populizmə hesablanmış və daxili bazarın sakitləşdirilməsinə yönələn sözlü müdaxilədir. Rusiya ilə Türkiyə arasında bu ölkələrin valyutalarında alış-verişə keçid mümkün deyil. Çünki Türkiyə Rusiyadan 24 milyard dollarlıq mal alır. Amma Rusiyaya cəmi 6 milyard dollarlıq məhsul satır. Burada 18 milyardlıq bir açıq yaranır. 18 milyard dollarlıq açığı rubla çevirib, bunu rublla ödəmək mümkün deyil, Türkiyədə bu qədər rubl yoxdur. Türkiyə bu rublu da xarici valyuta ödəyərək almalıdır, rubl kəsən maşın alası deyil ki? Rublu əldə etmək lazımdır. Bunun üçün isə mütləq Rusiya birjasına çıxıb dollar satıb, rubl alıb ödənişi həyata keçirmək lazım olacaq. Bu da obrazlı desək, sol qulağı sağ əllə qaşımağa bərabərdir. Belə bir addımı atmağın heç bir məntiqi olmur”. 

Ekspertin sözlərinə görə, ikinci önəmli məsələ iş adamlarının özünü sığortalanaması məsələsidir: "Məzənnənin tez-tez oynaması, həm türk lirəsinin, həm rus rublunun məzənnəsinin tez-tez dəyişməsi, gündəlik ciddi oynaqlığın olması iş adamlarına müəyyən itkilər gətirə bilər. Onlar itkiləri sığortalamaq üçün müqavilələri dollar üzərindən edirlər. Açığını desəm, belə bir çağırışın olması, sadəcə, psixoloji bir çağırışdır. əhaliyə bir psixoloji təsir vasitəsidir, lirəyə olan basqıları azaltmaq cəhdidir. Amma buna baxmayaraq, bunun həyata keçirilməsi mümkünsüzdür. Yaxın gələcəkdə bununla bağlı praktiki addımlar atmaq mümkün olmayacaq”.

N.Cəfərli qeyd edib ki, Azərbaycanın da bu kimi üsulda istifadə etməsi məntiqsizdir: "Azərbaycan əsas neft satır. Əsas ticarət tərəfdaşı İtaliyadır. Azərbaycan neftini satıb, əvəzində İtaliyadan manat alıb o manatı neyləyəcək? Azərbaycana valyuta, dollar lazımdır ki, öz daxili tələbatını, idxaldan asılılığını ödəsin. Bunun üçün aldığı manatı onsuz da yenidən dollara çevirməlidir. Məsələn, dərmanda yüz faizlik idxaldan asılılığımız var. Manatla hansı ölkədən dərman almaq mümkündür? Azərbaycan manatı konvertasiyaya uğramış valyuta deyil. Ona görə Azərbaycanın da belə bir addım atması mümkünsüzdür, cəhd etməsi belə, açığı, ancaq təbəssüm doğura bilər”. 

Ekspert Vüqar Bayramov da qeyd edib ki, Türkiyədəki "dollar öldürmə” cəhdinin uğurlu olması mümkünsüzdür. Yəni Rusiya və Türkiyənin dollarsız xarici ticarət anlaşması ABŞ pulunun məzənnəsinə təsir edə bilməz: "Bu razılıq dolların məzənnəsinə təsir etmir və edəcəyi də gözlənilmir. Dünya ehtiyatlarının 64 faizinin saxlandığı pul vahidinə aralarındakı illik ticarət dövriyyəsi 23,9 milyard dollar olan ölkələrin razılaşması aydındır ki, təsir etməyəcək. Avronun son iki gündə möhkəmlənməsi isə daha çox İtaliyadakı seçkilərlə bağlıdır. Digər tərəfdən, hətta sözügedən ölkələr xarici ticarətdə başqa valyutadan istifadə etsələr də belə, bu, vətəndaşların və eləcə də şirkətlərin dollarlaşma səviyyəsini azaltmayacaq. Yenə də riskləri sığortalamaq üçün hətta biznes aktivlərinin belə əhəmiyyətli hissəsini dollarda saxlamağa üstünlük verəcək. Yəni dövlətlər anlaşmada dollardan imtina edə bilər, amma vətəndaşlar və sahibkarlar bunu etməyəcəklər. Eyni zamanda belə anlaşmaların nə qədər uzun  müddətli olması və necə monitorinq edilməsi də müzakirə tələb edən məsələlərdəndir. Tarixən belə cəhdlər çox olub, amma dollar güclənməkdə davam edib. Bu baxımdan, hələlik dolların məzənnəsinə təsir edə biləcək yeganə ölkə elə ABŞ-ın özüdür. Amerikanlar isə hələlik möhkəm dollardan məmnundurlar”.

AzTV-nin keçmiş əməkdaşı, hazırda Region TV-də çalışan jurnalist İbrahim Məmmədov isə sosial şəbəkədə məsələ ilə bağlı paylaşım edib və dediklərini əsaslandırmağa çalışıb: "Türkiyənin prezidenti R.T.Ərdoğanın Rusiya, Çin və İranla öz aralarında apardıqları ticarətdə dollardan imtina edəcəkləri haqda bəyanatının təsirli nəticələri ola bilər. Qərar qəti olarsa, təqribi hesablama ilə Türkiyədə dollara illik tələbat təqribən (nəzəri olaraq bütün sahələri əhatə edərsə-red.) 45 milyard dollar aşağı düşə, lirəyə tələbat isə 60-70 milyard lirə arta bilər. Bu, 4 dövlətin bir-biri ilə ticarətindəki bəzi istiqamətlərdə dollar virtual orientasiya kimi qalsa da, ona fiziki tələbatı azalda bilər. Yəni həmin istiqamətlərdə bankdan dollar istəyənlərin sayı düşə bilər. Amma bu, qlobal miqyasda dolların inflyasiyasına (məzənnəyə) təsir etməyəcək. Nəzəri olaraq hesab etsək ki, milli valyutalarla hesablaşma bütün sahələri əhatə edəcək, onda belə bir mənzərə yaranır: təkcə Türkiyə ilə Rusiya arasında ticarət dövriyyəsi ötən il aşağı düşsə də ortalama ildə 25 milyard dollardır. 

Deməli, gələn ildən bu bazarda dollara tələbat 25 milyard aşağı düşə bilər. İranla Türkiyə arasında ticarət dövriyyəsi ildə ortalama 10 milyard dollar həcmindədir. Türkiyə ilə Çin arasında ticarətin həcmi 2015-ci ildə 30 milyard dollar civarında olub. Bütövlükdə 65 milyard dollar edir. Ticarət balansları Türkiyənin əleyhinə olduğundan 65 milyardın təqribən 40-45 milyardı həcmində Türkiyə idxal edir. Yəni türkiyəli sahibkarlar bu sadalanan ölkələrdən mal və xidmət almaq üçün banklardan 40-45 milyard dollar alırlar. İndi qərar qəbul edildiyi təqdirdə Türkiyədə il ərzində dollara tələbat təqribən 45 milyard aşağı düşə bilər. 

Türkiyənin bu ölkələrə ixrac etdiyi mallardan daxil olan 20 milyard dollar isə lirə ilə (70 milyard lirə) əvəzlənəcək. Hesablamalar təqribidir. Türkiyədən mal alanlar dollar yox, lirə alacaqlar. Ancaq təbii ki, bütün ticarəti milli valyutalara keçirmək mümkün olmayacaq, və nəzərə alsaq ki, neftə və qaza şamil olunması çətin məsələdir, onda nəzəri olaraq qəbul etdiyimiz rəqəmlər xeyli kiçilir. 

Bununla belə, müəyyən bir həddə, bir tərəfdən dollara tələbat azalacaq, o biri tərəfdən lirəyə tələbat artacaq. Bununla belə, dollar yenə əsas yığım vasitəsi kimi qalacaq. Ancaq nəzərə almaq lazımdır ki, nə qədər cəhd edilsə də, indiyə qədər bu ideyanı həyata keçirmək mümkün olmayıb. Beynəlxalq  siyasi vəziyyət buna imkan verməyib. Bu dövlətlərin ciddi siyasi iradə nümayiş etdirməsini tələb edir. Bu, başqa məsələdir ki, ABŞ-ın bu ölkələrlə münasibəti yaxşılaşar və antidollar siyasəti də gündəlikdən çıxa bilər”./musavat.com/